Explainer: रुपया कमकुवत किंवा मजबूत झाला तर काय होतं? सर्वसामान्यांवर कसा होतो परिणाम
सोमवारी सुरुवातीच्या व्यापारादरम्यान भारतीय रुपया अमेरिकन डॉलरच्या तुलनेत 77.52 च्या आतापर्यंतच्या सर्वात नीचांकी पातळीवर घसरला आहे. तुम्ही अनेकदा ऐकत असाल की रुपया कमजोर झाला आहे किंवा मजबूत झाला आहे.
मात्र, तुम्हाला त्याचा अर्थ माहित आहे का? रुपया कमकुवत झाला तर त्याचा फायदा होईल का? किंवा जर तो मजबूत झाला तर तुमचे काही नुकसान होईल का? या प्रश्नांची उत्तरे जाणून घेण्याचा प्रयत्न करूया.
रुपया कमजोर किंवा मजबूत का होतो?
रुपयाचे मूल्य पूर्णपणे मागणी आणि पुरवठ्यावर अवलंबून असते. आयात-निर्यातीवरही याचा परिणाम होतो. वास्तविक प्रत्येक देशाकडे इतर देशांच्या चलनाचा साठा असतो, ज्यातून ते देवाणघेवाण करतात म्हणजेच व्यवहार (आयात-निर्यात). याला परकीय चलन साठा म्हणतात. त्याची आकडेवारी रिझर्व्ह बँकेकडून वेळोवेळी जाहीर केली जाते.
परकीय चलनाचा साठा कमी होणे आणि वाढणे याचा त्या देशाच्या चलनावर परिणाम होतो. अमेरिकन डॉलरला जागतिक चलनाचा दर्जा आहे. याचा अर्थ असा की निर्यात केलेल्या बहुतेक वस्तूंचे मूल्य डॉलरमध्ये दिले जाते. हेच कारण आहे की डॉलरच्या तुलनेत रुपयाचे मूल्य भारतीय चलन मजबूत आहे की कमजोर हे दर्शवते.
अमेरिकन डॉलर हे जागतिक चलन मानले जाते कारण जगातील बहुतेक देश आंतरराष्ट्रीय व्यवसायात त्याचा वापर करतात. बहुतेक ठिकाणी हे सहज मान्य आहे.
उदाहरणासह समजून घ्या:
आंतरराष्ट्रीय व्यापारातील भारताचा बहुतांश व्यवसाय डॉलरमध्ये होतो. जर तुम्ही तुमच्या गरजेचे कच्चे तेल (क्रूड), खाद्यपदार्थ (डाळी, खाद्यतेल) आणि इलेक्ट्रॉनिक्स वस्तू मोठ्या प्रमाणात आयात केल्यास तुम्हाला अधिक डॉलर्स खर्च करावे लागतील. तुम्हाला वस्तू खरेदीसाठी मदत मिळेल. परंतु, तुमचा साठा कमी होईल.
समजा आपण यूएस सोबत काही व्यवसाय करत आहोत. अमेरिकेकडे 68,000 रुपये आहेत आणि आपल्याकडे 1000 डॉलर आहेत. आज जर डॉलरची किंमत 68 रुपये असेल, तर सध्या दोन्हीकडे समान रक्कम आहे. आता जर अमेरिकेतून भारतात एखादी वस्तू मागवायची असेल, ज्याची किंमत आपल्या चलनानुसार 6,800 रुपये आहे, तर त्यासाठी 100 डॉलर द्यावे लागतील.
आता आपल्या फॉरेक्स रिझर्व्हमध्ये फक्त 900 डॉलर शिल्लक असतील. तर अमेरिकेकडे 74,800 रु. त्यानुसार अमेरिकेच्या परकीय चलनाच्या साठ्यात 68,000 रुपये होते, ते तर आहेतच. पण, भारताच्या परकीय चलनाच्या साठ्यात पडून असलेले 100 डॉलरही त्यांच्याकडे गेले.
जर भारताने तेवढीच रक्कम म्हणजे 100 डॉलर किमतीचा माल अमेरिकेला दिला तर देशाची परिस्थिती स्थिर राहील. जेव्हा ही परिस्थिती मोठ्या प्रमाणावर घडते तेव्हा आपल्या परकीय चलनाच्या साठ्यात असलेल्या चलनात कमकुवतपणा येतो. यावेळी आंतरराष्ट्रीय बाजारातून डॉलर्स घ्यायचे असतील तर त्यासाठी अधिक रुपये खर्च करावे लागतील.
कोण मदत करतो?:
अशा परिस्थितीत, देशाची मध्यवर्ती बँक आरबीआय आपल्या साठ्यातून आणि परदेशातून खरेदी करून बाजारात डॉलरचा पुरवठा सुनिश्चित करते.
तुमच्यावर काय परिणाम होतो?:
भारत आपल्या पेट्रोलियम उत्पादनांपैकी 80% आयात करतो. रुपयाच्या घसरणीमुळे पेट्रोलियम पदार्थांची आयात महागणार आहे. त्यामुळे तेल कंपन्या पेट्रोल आणि डिझेलच्या किमती वाढवू शकतात.
डिझेलच्या दरात वाढ झाल्याने मालवाहतूक वाढेल, त्यामुळे महागाई वाढू शकते. याशिवाय भारत खाद्यतेल आणि कडधान्येही मोठ्या प्रमाणावर आयात करतो. रुपयाच्या कमजोरीमुळे देशांतर्गत बाजारात खाद्यतेल आणि डाळींच्या किमती वाढू शकतात.
हा थेट परिणाम आहे:
एका अंदाजानुसार, डॉलरच्या मूल्यात एक रुपयाची वाढ झाल्याने तेल कंपन्यांवर 8,000 कोटी रुपयांचा बोजा पडतो. त्यामुळे त्यांना पेट्रोल आणि डिझेलच्या दरात वाढ करावी लागत आहे. पेट्रोलियम उत्पादनांच्या किमतींमध्ये 10 टक्के वाढ झाल्याने महागाई सुमारे 0.8 टक्क्यांनी वाढते. याचा थेट परिणाम खाण्यापिण्यावर आणि वाहतूक खर्चावर होतो.
